Філасофія сярэдніх вякоу найбольш доўгі па працягласці перыяд у развіцці сустветнай філасофскай думкі. У яго няма дакладна вызначаных часавых межаў. Справа у тым, што працэс станаўлення сярэднявечнай філасофіі, а затым і яе пераадолення быў даволі паступовым. Найболыл абгрунтаваным падаецца сцвярджэнне, якое абмяжоўвае разглядаемы перыяд II XV стагоддзямі. Але ж адразу кідаецца ў вочы тая акалічнасць, што вызначаныя межы не супадаюць са звыклым аднясеннем сярэдневечча да часоў феадалізму. Парадаксальнасць сітуацыі ў тым, што сярэднявечны спосаб філасофствавання ўзнік напрыканцы антычнай гісторыі, а знік, калі еўрапейскі феадалізм япгчэ працягваў нейкі час існаваць. Гэтаму не трэба здзіўляцца: храналагічныя акалічнасці толькі знешні бок вельмі своеасаблівай па сваёй сутнасці тагачаснай філасофіі. Яе карані, безумоўна, знаходзяцца ў іншым месцы. Творы найбуйнейшых мысліцеляў тых часоў пераканаўча сведчаць, што філасофская думка сярэднявечча вызначалася найперш адмысловым спосабам асэнсавання рэчаіснасці, які ўсталяваўся ў Еўропе і на Блізкім Усходзе. У адпаведнасці з гэтым варта засяродзіць увагу менавіта на еўрапейскай і арабскамоўнай філасофіі.

Нельга зразумець сутнасць сярэднявечнай філасофіі, калі не прыгадаць, што яе жывілі дзве крыніцы: ідэі антычных мысліцеляў і ўстаноўкі монатэістычнага веравызнання. Менавіта такое дзіўнае спалучэнне абумовіла з'яўленне філасофіі, якая сапраўдныя пытанні рэчаіснасці вырашала ў тэалагічнай форме. Ад антычнасці яна захавала скіраванасць думкі на аналіз першапачаткаў быцця. Але пад уплывам рэлігійных дагматаў адбываецца нечаканая метамарфоза: космас раптам перастае ўспрымацца як сапраўднае быццё, што было ўласціва антычнасці, і фармуецца ўяўленне аб наяўнасці звышпрыроднага пачатку, які атаясамляецца з богам і лічыцца сапраўдным быццём. У цэнтры філасофскага аналізу з'яваў апынаецца ідэя патойбаковага быцця. Праз яе разглядаюцца і асэнсоўваюцца ўсе праблемы. А гэта карэнным чынам мяняе выпрацаваны папярэдняй філасофіяй погляд на рэчаіснасць. Субстанцыя з матэрыяльнага падмурка быцця перамяшчаецца ў звышпрыродны свет, і ўжо бог разглядаецца як абсалютны пачатак і аснова адзінства ўсяго існага. Бог лічыцца таксама зыходнай крыніцай руху і прычынай, якая "ажыццяўляе" свет. У той жа час прырода прызнаецца косным, няздольным да самавызначэння мноствам рэчаў, якое створана богам.

Разам з ідэяй патойбочнага нашаму свету быцця ў філасофію ўвайшло паняцце веры. Філосафы вымушаны былі звярнуцца да яго, каб неяк абгрунтаваць падзел існага на дзве часткі зямную і боскую. Калі зямны свет раскрываецца розумам, то як быць з боскім, які не мае нічога агульнага з прадметнай рэчаіснасцю? Ён не дасягальны для нашых пачуццяў і розуму: яны прыстасаваны арыентавацца толькі ў цялесным асяроддзі. Вера ж здольная адкрываць тое, што ўтоена ад розуму, яна можа пераадольваць межы ігрыроднага бьшдя і спасцігаць боскі свет. Зразумела, фенамен веры набыў у сярэднявечнай філасофіі вьжлючна вялікае значэнне.

Станаўленне культуры сярэднявечча пацвярджае вядомую ісціну, што філасофія найболып ёмка і сцДсла выражае дух свайго часу. Сярэднявечны спосаб светаразумення складваўся, калі рэлігія заняла пануючае становішча ў грамадскай свядомасці. Гэта не было выпадковым. Рымская імперыя носьбіт антычнай духоўнай традыцыі перажывала тады вялікія цяжкасці. У шматнацыянальнай дзяржаве то там, то тут успыхвалі вызваленчыя войны. Унутраныя супярэчнасці прывялі да падзелу імперьгі спачатку на дзве, а затым на чатыры часткі. Жорсткая працяглая барацьба вялася Рымам з варварскімі народамі. А 24 жніўня 410 г. старажытная сталіца імперыі пала: яна была захоплена і абрабавана вестготамі. Пасля распаду дзяржавы тут утвараюцца аўтаномныя варварскія каралеўствы. Паступова прыходзяць у заняпад гарады, згортваецца гандаль, адбываецца агульнае паніжэнне ўзроўню духоўнага жыцця. Кульмінацыяй спусташэння былой культуры стала закрыццё у 529 годзе імператарам Юстыніянам афінскай Акадэміі. Гэтая ганебная з'ява азначала канец антычнай філасофіі.

Старая цывілізацыя спыняла сваё існаванне. Звязаныя з гэтым драматычныя падзеі стваралі рэальную пагрозу канчатковага разбурэння культуры. Абрабаваная і знясіленая шматнацыянальная Еўропа прагла міру і спакою. Ідэалы паганскай культуры з племяннымі багамі і вытанчанай мала зразумелай неадукаванаму варвару філасофіяй не маглі забяспечыць устойлівасць грамадства. Частковае паразуменне народаў і адносная стабільнасць грамадства былі дасягнуты на падставе прынцыпаў хрысціяскай веры.

Вельмі паказальна абвяшчэнне хрысціянствам роўнасці ўсіх вернікаў перад богам, незалежна ад іх этнічнага паходжання ці сацыяльнага становіпгча. Касмапалітызм і некаторы дэмакратызм першапачатковага хрысціянства значна спрыялі ва ўмовах вялікіх сацыяльных узрушэнняў шырокаму распаўсюджванню ўзнікшай веры. Рэлігійныя ўяўленні становяцца асновай светапогляду, істотным элементам масавай свядомасці. Нягледзячы на пераследаванні першых хрысціянаў і востра крытычныя адносіны да сябе з боку адукаванай часткі антычнага грамадства, хутка хрысціянства робіцца дзяржаўнай рэлігіяй.

Цікава, што першыя хрысціяне часам вельмі рашуча выступалі супраць антычнай філасофіі. Яны адчувалі вялікую розніцу рэлігійнага і філасофскага светапоглядаў. Але затым тэолагі ўсё часцей пачынаюць звяртацца да філасофскіх меркаванняў і развагаў. Каб грунтоўна ўсталявацца ў духоўным жыцці грамадства, рэлігіі было яўна недастаткова адной алоры на масавую свядомасць. Яна вымушана была карыстацца філасофскімі аргументамі. Так фармавалася адмысловая форма светаразумення, якая затым атрымала назву сярэднявечнай філасофіі. А ў яе падмурку алынуліся дзве розныя традыцыі хрысціянскарэлігійная і антычнафіласофская. Менавіта іх спалучэннем тлумачыцца незвычайны каларыт сярэднявечнай філасофіі. Біблейскія ўяўленні самым сур'ёзным чынам паўплывалі на станаўленне ідэі трасцэндэнтнага і неспасцігальнага бога. А з антычнай філасофіі найбольшае ўздзеянне аказалі спачатку вучэнне Платона, а затым Арыстоцеля, у якіх змяшчаўся моцны пласт уяўленняў аб пазаасабовых формах духоўнасці.

Сцвярджэнне хрысціянскай цывілізацыі было няпростым, а часам нават вельмі жорсткім: разбураліся цудоўныя антычныя храмы, знішчаліся выдатныя скульптуры антычных майстроў, руйнавалася наладжаная сістэма адукацыі. Грамадства правальвалася у бездань сацыяльнага хаосу. Зразумела, што філасафізацыя тэалогіі мела ў такой сітуацыі вельмі вялікае значэнне: яна прыпыняла працэс распаду культуры і давала ёй другое жыццё.

Сапраўды, авалоданне філасофскім мысленнем прыцягвала ўвагу да кнігі, да мастацтва пісьма і мовы. Існавала вялікая патрэба ў перакладзе рэлігійных вобразаў на мову філасофскіх паняццяў. Філасофскае мысленне задавальняла інтэлектуальную прагу чалавека, які апынуўся ў складаных варунках гісторыі, зразумець жыццёвы сэнс існага і вызначыць свае адносіны да закранутых рэлігіяй, але не растлумачаных ёю гранічных з'яваў нашага быцця: нараджэння і смерці, віны і адказнасці, разбэшчанасці і збаўлення.

Натуральна, усё гэта вымагала ствараць адпаведную сістэму адукацыі. Неўзабаве пры манастырах і саборах узнікаюць школы. Падчас варварскіх нашэсцяў яны выконвалі ролю своеасаблівых сховішчаў філасофскіх твораў антычнасці. Тут рабіліся пераклады старажытных аўтараў на лацінскую мову.

Для захавання і развіцця культуры было вельмі важна, што навучэнцы школаў далучаліся да разнастайных галінаў ведаў. Іх падрыхтоўка падзялялася на дзве ступені. Першая называлася трывіум. Тут вучні авалодвалі граматыкай, рыторыкай і дыялектыкай ці логікай. Другая называлася квадрыум. Тут выкладаліся арыфметыка, геаметрыя, астраномія і тэорыя музыкі. Усё разам гэта складала сем вольных мастацтваў. Гэткім чынам далёкія на першы погляд ад штодзённага клопату задачы тэарэтычнага асэнсавання глыбінных структураў чалавечага існавання абуджалі рацыянальнае пазнанне ўвогуле. Праз адукацыю ажыццяўляўся пераход думкі ў практычную плоскасць. Такі працэс прыносіў у канчатковым выніку вялікі плён асобе, узмацняючы і ўзвышаючы яе духоўнасць.

На доўгі час манастыры становяцца асяродкамі інтэлектуальнага жыцця, захавання і развіцця філасофскай думкі. Не выпадкова, культура сярэднявечча асацыіруецца з постацямі манаха і царкоўнага прапаведніка.

Абагульняючы сказанае, можна адзначыць, што сярэднявечная філасофія ёсць адмысловы спосаб светаразумення.

На яго станаўленне і развіццё вялікі ўплыў аказаў цэлы шэраг сацыяльнакультурных акалічнасцяў. Найболып значнымі сярод іх былі наступныя:

крушэнне Рымскай імперыі і станаўленне на яе месцы феадальнага грамадства, што запатрабавала адпаведны тып тлумачэння і разумення сэнсу з'яваў, якія адбываліся наўкол;

пераход монатэістычнага веравызнання да пануючага становішча ў грамадскай свядомасці, пры гэтым бог разглядаецца як пазапрыродная аснова адзінства свету і знешняя ўмова маральных паводзінаў людзей;

усталяванне царкоўнай формы адукацыі;

рэлігійныя ўстаноўкі дыктуюць выбарчыя адносіны да антычнай духоўнай спадчыны: безумоўную перавагу атрымліваюць ідэалістычныя філасофскія сістэмы. Гэтыя акалічнасці абумовілі рэлігійны характар сярэднявечнай філасофіі, у якой асабліва вялікай увагай карысталіся маральныя пытанні.

2. Адметнасць філасофіі сярэднявечча

Сучаснага чытача сярэднявечная філасофія вабіць перш за ўсё заўважанымі ёю і ўпершыню дакладна сфармуляванымі жыццёвызначальнымі пытаннямі аб уласцівасцях чалавечай душы і прычынах нашых учынкаў, аб сутнасці і характары існавання людзей, аб сэнсе жыцця і смерці. Хаця з таго часу, як яны былі выказаны, мінула шмат стагоддзяў, але гэтыя і падобныя да іх іншыя пытанні яшчэ далёка не вычарпалі ўсёй глыбіні свайго сэнсу. Вялікая прыцягальная сіла змешчана таксама ў створаных геніяльнай думкай тагачасных мысліцеляў філасофскіх сюжэтах, дзе лёс чалавека злучаецца з сусветнымі падзеямі і робяцца адважныя спробы зразумець нябачную пазаэмпірычную рэальнасць, а за ўчынкамі асобных людзей разгледзець заканамернае шэсце гісторыі.

Аблічча сярэднявечнай філасофіі і яе ўнікальнасць вызначаюцца чатырма асноўнымі рысамі: тэацэнтрызмам, крэацыянізмам, правідэнцыялізмам і адкравеннем. Што ж яны уяўляюць?

"Тэа" у перакладзе з грэчаскай мовы азначае бог. Прынцып тэацэнтрызму патрабаваў прызнаць зыходнай кропкай філасофскага аналізу звышпрыроднае самадастатковае і абсалютна дасканалае быццё. Зразумела гэта бог. Ён уяўляе найвышэйшую субстанцыю, у якой бесцялесная форма і якая ўвасабляе ўсю паўнату дабра.

Цікава, што філасофскае асэнсаванне ідэі бога непазбежна выводзіла на праблемы быцця як такога. Філосафы ўдзялялі самую пільную ўвагу катэгорыям субстанцыі, існавання, якасці, атрыбута, уласцівасці і г.д. 3 дапамогай гэтых паняццяў яны імкнуліся зразумець і растлумачыць сутнасць быцця. Мы працягваем сёння карыстацца многімі катэгорыямі, што былі ўведзены сярэднявечнымі аўтарамі.

Ідэя бога здымала цяжка вырашальныя праблемы зыходнай крьініцы руху і якаснай разнастайнасці існага. На рэлігійнай аснове філосафамі была створана цэласная карціна светабудовы. Яна вылучалася адной незвычайнай асаблівасцю: падставай для яе былі не фізічныя законы, а каштоўнасныя ўяўленні. У залежнасці ад набліжанасці да бога існае мела розны кошт. Найболып далёка ад бога знаходзіцца матэрыя. Над ёю ўзвышаюцца іншыя пласты быцця: мінералы, расліны, жывёлы, людзі і анёлы. Парознаму ацэньваліся нябесны і зямны свет, сакральныя і прафанныя мясціны. Час таксама падзяляўся на звычайны і свяшчэнны. Апошні звязвалі са знамянальнымі падзеямі рэлігійнай гісторыі. Такая карціна свету ўяўляла, пасутнасці, сістэму дабротаў, якія служылі зямнымі арыенцірамі дзейнасці сярэднявечнага чалавека.

Створаная карціна свету мела, аднак, свае заганы. Галоўны з іх гэта яе стацічнасць. Сусвет выглядаў у ёй нейкім здранцвелым утварэннем, дзе кожнай рэчы было загадзя вызначана сваё месца. Філасофія зафіксавала ў тагачаснай карціне свету адну важную супярэчнасць хрысціянскай культуры, проціпаставіўшай чалавека як найболып дасканалую форму зямнога існавання астатняй прыродзе, якой была прызначана роля служкі. Драма такога падыхода да існага разыгралася ў XX стагоддзі, калі прырода не вытрымала націску чалавека і пачалося яе разбурэнне.

Прызнанне бога асновай быцця вымагала зрабіць наступны крок, абвясціўшы яго творцай ўсяго існага. Гэтым тлумачыцца з'яўленне у філасофіі такога прынцыпу, як крэацыянізм (лац. сгеаііо тварэнне). Прынцып патрабаваў разглядаць усе з'явы як адносныя і несамастойныя. Абсалютны бог стварыў рэчы з нічога. Узнікшыя такім чынам рэчы мяняюцца, старэюць, імкнучыся зноў стаць нічым.

Бог як творца ў латэнтным выглядзе змяшчае ў сабе ўсё магчымае. Адсюль наступная рыса філасофіі правідэнцыялізм (лац. ргоуіаепііа прадбачанне), г.зн., прадвызначанасць ці наканаванасць падзеяў. На гэтым прынцыпу добра бачны налёт фаталізму, нейкай спрадвечнай зададзенасці прыродных працэсаў і чалавечых лёсаў. Але ён жа выклікаў і цікавасць да праблемы адзінства быцця і мыслення. Ці магчыма спасцігнуць неабходны рух падзеяў? Як выразіць яго ў словах? Што ўяўляюць уладкаванне, структура і мэтазгоднасць?

Наступная рыса выступае ў якасці прынцыпа адкравення, які сцвярджае, што нельга спазнаць пазалрыроднага бога зямнымі сродкамі. Уведаць яго можна толькі звышнатуральным шляхам з дапамогай веры. Ісціну можна знайсці як адкравенне ў свяшчэнных кнігах і пісаннях прарокаў пасрэднікаў між богам і людзьмі.

Прынцып адкравення як культурную з'яву нельга ацэньваць адназначна. Безумоўна, ён перашкаджаў разгортванню навуковых даследаванняў, асабліва доследнага пазнання. Разам з тым гэты прынцып стымуляваў развіццё герменэўтыкі адмысловага мастацтва, якое займаецца выяўленнем сапраўднага сэнсу пісьмовых тэкстаў.

Надзвычай вялшае значэнне, якое надавала сярэднявечная філасофія веры і адкравенню, абумовіла яе рэтраспектыўнасць, прыхільнасць да традыцыйных крыніцаў ведаў. Найболыл каштоўным творам лічылася Біблія. Пры гэтым ацэнка годнасці ідэяў рабілася па такой схеме: "Чым старажытней, тым сапраўдней, чым сапраўдней, тым праўдзівей". Філосафы бачылі сваю задачу ў раскрыцці сэнсу і вытлумачэнні свяшчэнных кнігаў. Асабліва высокім аўтарытэтам карысталіся працы заснавальнікаў царквы. Меркаванні самога філосафа не мелі вялікага значэння. Важным прызнавалася як мага болып дакладная перадача кананічнага тэксту. Адносіны да наватарства былі адмоўныя: яго разглядалі як прыкмету мітульговай ганарлівасці. Не здарма найвьппэйшай годнасцю філосафа прызнавалася эрудыцыя, энцыклаледычнасць ведаў. У гэтым пэўны кансерватызм тагачаснай філасофіі. I ўсё ж нават у такіх складаных умовах філасофія не была цалкам закрытая ад навацыяў. Часта каментарыі хрысціянскіх і язычаскіх аўтараў былі толькі падставай для выкладання асабістых думак.

Сярэднявечны філосаф гэта найперш настаўнік. Ён рупіўся даступна і пераканаўча перадаць вучню сваё разуменне прпдмета. Але як гэта зрабіць? I вось тут узнікае неабходнасць у распрацоўцы плавілаў логікі і тэорыі пазнання. Вялікая ўвага надаецца ўменню весці дыскусію. Філасофія прымае, такім чынам, форму школьнай філасофіі.

Нельга не адзначыць япгчэ адну цікавую асаблівасць. Размова ідзе аб узнікшым у гады сярэднявечча жанры філасофскай споведзі. Самапаглыбленне ва ўласны духоўны свет дазваляла філосафам заўважаць і апісваць самыя тонкія зрухі чалавечай душы, закранаць фундаментальныя пытанні маралі і пазнання. Шырока вядомай стала "Споведзь" Аўгусціна Аўрэля (Блажэннага). Існавала перакананне, што спасціжэнне душы неабходна для ачышчэння сумлення. Такая незвычайная пгчырасць самааналізу не была дасягнута ніякай іншай эпохай.

Сярэднявечная філасофія як бы вырвала чалавека з касмічнай зададзенасці быцця, што было характэрна для антычнага светаразумення. Мыслілася, чалавек падобны богу. У яго ёсць розум і воля, яму ўласцівае сумленне. Усё гэта цесна звязана між сабой, а сам чалавек аказваецца асобнай адзінкай: ён непадзельная істота. Паступова фармуецца ўяўленне аб "унутраным" чалавеку. Гэта быў важны крок да ўсведамлення чалавекам сваёй самастойнасці і свабоды, што стала істотнай перадумовай яго станаўлення як суб'екта асэнсаванай творчай дзейнасці.

У развіцці сярэднявечнай еўрапейскай філасофіі вьфазна вылучаюцца два этапы: патрыстыка і схаластыка. Патрыстыка (лац. бацька) выпрацавала спецыфічны стыль мыслення, характэрны для гэтай філасофіі, выставіла асноўныя яе праблемы, увяла ў абарот новыя паняцці. Апрача таго, яна стварыла сімвалічны менталітэт, сутнасць якога ў іншасказальным тлумачэнні свяпгчэнных кнігаў і меркаванні, нібы любая з'ява змяпгчае ў сабе апрача таго, што мы ў ёй непасрэдна заўважаем, яшчэ нейкі патаемны найвышэйшы сэнс. Схаластыка, насупраць, болып арыентавалася на рацыянальнае вытлумачэнне рэлігійных ідэяў і сістэматызацыю разглядаемых палажэнняў. Вельмі паказальна, што на працягу ўсяго развіцця сярэднявечнай філасофіі побач з рацыянальным аналізам праблемаў існавала містыка, якая мела на мэце наладзіць прамыя зносіны з богам. На этапе патрыстыкі еўрапейская філасофія развівалася галоўным чынам на ўласнай аснове. Затым, асабліва падчас позняй схаластыкі, вялікі ўплыў на яе аказала блізкаўсходняя філасофская думка.

Такім чынам, сярэднявечная філасофія ўсталявала новы погляд на месца чалавека ў сусвеце. Асаблівая цікавасць была праяўлена да праблемы ўзаемадачынення знепшіх і ўнутраных стымулаў ва ўчынках людзей. Склаўся спецыфічны стыль мыслення. Ен зарыентаваны на ўзнаўленне некаторых стэрэатыпаў, якія круцяцца вакол сюжэтаў першапрьгчыны і душы, ведаў і веры, дабра і зла і г.д. Некаторыя з заўважаных у той час праблемаў захавалі дагэтуль сваю вастрыню. Так, вялікі інтарэс у сучасных філосафаў выклікаюць праблемы адчужэння асобы, людской адзіноты, пэўнай скіраванасці сацыяльных працэсаў, інтэнцьіянальнасці нагггых перажыванняў і дзеянняў і г.д. Можна з вялікай упэўненасцю сказаць, што без аналізу філасофскай культуры сярэднявечча немагчыма зразумець далейшае развіццё еўрапейскай думкі.

3. Усталяванне патрыстыкі

Эпоха патрыстыкі ахоплівае прыкладна IIVI стагоддзі. У яе развіцці вылучаюцца два этапы. Галоўнай прыкметай першага было стаўленне і тэарэтьгчнае асэнсаванне пэўных ідэяў, якія змястоўна звязаны з біблейскімі сюжэтамі, і стварэнне на гэтай падставе новай традыцыі рэлігійнафіласофскага мыслення. Этап заканчваецца 325 годам, калі адбыўся Нікейскі сабор, на якім былі прыняты сімвалы веры. Другі этап вызначаецца распрацоўкай хрысціянскай філасофскай дактрыны.

Хрысціянская ідэалогія падчас свайго нараджэння не мела свабоднай нішы ў духоўным жыцці грамадства. Яна мусіла сцвярджаць сваё права на існаванне ў жорсткай канкурэнцыі з развітай і вытанчанай антьгчнай філасофіяй. Няпроста складваліся іх адносіны ад канфрантацыі да выкарыстання некаторых ідэяў антычных мысліцеляў у якасці інтэлектуальнага інструментарыя. Разам з тым для філасофіі позняй антьтчнасці даволі паказальны рух насустрач рэлігіі, сакралізацыя зместу некаторых філасофскіх тэорыяў.

Радзімай рэлігійнай філасофіі стала Александрыя буйны асяродак элінскай культуры. Вучоныя, паэты і філосафы знаходзілі тут вельмі спрыяльныя ўмовы для творчай дзейнасці. У горадзе размяпгчалася выдатная бібліятэка. А мясцовыя ўлады вызначаліся вялікай верацярпімасцю. Яны заахвочвалі развіццё не толькі грэчаскай, але таксама егіпецкай і блізкаўсходняй культураў, якія тут здаўна існавалі, добразычліва ставіліся да пашырэння стасункаў паміж імі. Адукаваныя эліны праяўляюць значны інтарэс да іудзейскай духоўнай спадчыны. Робяцца першыя спробы асэнсаваць рэлігійнаміфалагічныя паданні Бібліі ў тэрмінах грэчаскай філасофіі. 3 іншага боку, узнікла вострая патрэба апраўдаць розумам рэлігійныя сцвярджэнні. У гэтых мэтах выкарыстоўваецца алегарычнае тлумачэнне тэкстаў Свяшчэннага Пісання, г.зн., метад экзегетыкі (гр. ехедеііказ тлумачыць).

Шмат зрабіў для станаўлення рэлігійнай філасофіі Філон Александрыйскі, творчыя гады жыцця якога прыпадаюць на пачатак I стагоддзя. Ён стаў вялікім майстрам экзегетыкі. Філон скіроўвае свае думкі на Маісеева Пяцікніжжа. Шмат распрацаваных ім прыёмаў вытлумачэння тэкстаў сталі ўзорам для ўсёй наступнай экзегетыкі.

Філон увогуле правільна меркаваў, пгго за знепшяй формай міфа ці гістарычнага падання хаваецца глыбокі духоўны сэнс. Адной з важных умоваў пранікнення ў таямніцу святых пісьмёнаў з'яўляепда, на яго думку, грунтоўная навуковая і філасофская адукацыя. Але Філона мала цікавіць зямны сэнс рэлігійньгх міфалагем. Ён быў першым філосафам, для якога ідэя бога зрабілася галоўным прадметам інтэлектуальных памкненняў.

Майстэрству экзегезы будуць вучыцца ў Філона айцы царквы. Мастацтва тлумачэння тэкстаў трывала засвоіцца культурай сярэднявечча.

Праз стагоддзе пасля дзейнасці Філона дасягае росквіту другая разнавіднасць рэлігійнай філасофіі гнастыцызм. Яго прыхільнікі спрабавалі даць філасофскае тлумачэнне хрысціянскаму веравызнанню. Цікава, што пад ведамі яны разумелі зусім не вынік пазнання прыроды і чалавека, а ўсведамленне міфалагічных і рэлігійных вобразаў. Здабыць такія веды яны імкнуліся, як і Філон, пры дапамозе алегарьганага і сімвалічнага тлумачэння міфаў.

Вядомым гностыкам быў Валянцін, які жыў у II ст. Ён паходзіў з Егіпта, але пераехаў у Рым і меў значны поспех у тамашняй хрысціянскай грамадзе.

Асновай светапогляду гностыкаў было ўяўленне аб раздвоенасці ўсяго існага на святло і цемру, дабро і зло. Носьбітам святла і дабра з'яўляецца дух (плерома), а ўсё злое і цёмнае залежыць ад матэрыі. Гэтыя процілегласці бесперапынна змагаюцца паміж сабой.

Гностыкаў жыва цікавіць фундаментальная праблема: адкуль жа ў свеце зло і якая яго прырода? Варта заўважыць, што ў хрысціянскім светапоглядзе гэтая праблема адыгрывае выключна вялікую ролю. Прыгадаем хоць бы вострую ўвагу вернікаў да фенамену граха. Каб вырашыць праблему, гностыкі дапускаюць існаванне двух багоў: богтворца і богзбавіцель. Першы творыць з недасканалай па самой сваёй сутнасці матэрыі цялесны свет, які таму ўжо адпачатку перапоўнены злом. Другі выступае захавальнікам і збавіцелем чалавецтва. Але збаўленне патрабуе ад чалавека ўласных намаганняў, што немагчыма без узвышэння духа над плоццю.

Афіцыйная царква напрыканцы другога стагоддзя адвергла гнастыцызм. Яе кіраўнікоў не задавальняла, што многія гностыкі адмовіліся ад Старога Запавета і што іх вучэнне было надта складаным для неадукаванага верніка. Апрача таго, дуалізм гнастыцызму сцвярджаў незалежнасць матэрыі ад бога, а гэта разбурала монатэістычную карціну хрысціянства.

Блізкім да гнастыцызму было маніхейства. Яго заснавальнікам з'яўляецца Ману, перс царскага паходжання. Ману пгмат вандраваў, распаўсюджваючы свае ідэі. Гэты мысліцель наведаў розныя куткі Ірана, пабываў у Індыі і Сярэдняй Азіі. Трагічнай аказалася канчына стваральніка новага вучэння: персідскі шах пакараў мысліцеля за яго погляды.

Маніхейства абапіраецца на ідэі старажытнай персідскай рэлігіі зараастрызм, дзе, як і ў гнастыцызме, пануе думка аб адвечнай барацьбе святла і цемры. Але процілегласць гэтых двух пачаткаў у маніхействе дасягае крайнага выражэння. Гнастыцызм ўсё ж такі прызнаваў матэрыю вытворнай ад духа формай. Між тым маніхейства лічыць матэрыю вечным пачаткам, незнічтажальнай цемраю. Калі святло гэта боскі пачатак, то цемра гэта пачатак д'ябальскі. Яны непрымірьгмыя. Іх барацьба непазбежная.

Такім чынам, выказваецца варожая хрысціянству думка аб невыкараняльнасці зла. Цалкам зразумела адмоўная рэакцыя хрысціянскай царквы на маніхейскае вучэнне: яно было абвешчана ерасю.

Суполкі машхеяў часам складваліся ва ўстойлівыя царкоўныя арганізацыі. Яны існавалі на працягу амаль усяго сярэднявечча, аказваючы істотны ўплыў на грамадскую думку.

4. Апалагетыка

Найбольш раннія спробы ўласна хрысціянскага філасофствавання аднод сяцца да II стагоддзя.

Жорсткія ўмовы існавання першапачатковага хрысціянства вымушалі яго змагацца за сваё захаванне. Вось чаму першыя хрысціянскія філосафы атрымалі назву апалагетаў. Яны імкнуліся пераканаць валадароў і адукаваных людзей у сапраўднасці хрысціянскага веравызнання. Рабілася гэта ў форме філасофскай рэфлексіі над ідэямі, што выказаны ў Бібліі і Евангеллях. У гэтым ім істотна даламагаў ужо назапашаны вопыт рэлігійнафіласофскага мыслення.

Апалагеты выбіралі розныя кірункі інтэлектуальнай працы: адны ўступалі ў палеміку з язычнікамі, другія з ерэтыкамі, адны выказвалі прыхільнасць да элінскай духоўнай культуры, другія былі яе апантанымі крытыкамі. Цікава, аднак, тое, што нават праціўнікі антычнай філасофіі мусілі карыстацца пэўнымі яе ідэямі і метадамі, каб сцвердзіць свае погляды. Такім чынам, адбывалася злучэнне хрысціянскай дагматыкі з антычнай адукаванасцю.

Заўважана, што ў працэсе ўсталявання патрыстыкі мяняліся яе прыярытэты ў адносінах да антычнай філасофіі. Спачатку аддаецца перавага стаіцызму і кінізму. Яны вабяць апалагетаў сваім маральным зместам, арыентацыяй на рэальнае жыццё, імкненнем да спрапгчэння паводзінаў хрысціянскіх філосафаў прыцягвае практыка аскетызму, якой трымаліся кінікі. Але з цягам часу усё большы ўплыў на хрысціянства пачынае аказваць неаплатанізм.

Заснавальнік неаплатонаўскай школы Плоцін сістэматызаваў вучэнне Платона. Ён выкарыстаў таксама некаторыя ідэі Арыстоцеля і стоікаў. Апалагетам спадабалася неаплатонаўскае разуменне субстанцыі, тлумачэнне яе ўздзеяння на працэс уладкавання свету. Вельмі прьгвабна выглядала і думка аб здольнасці людзей пераадольваць нягоды матэрыяльнага быцця і далучацца да найвьппэйшага дабра. Такое разуменне неаплатанізму з'явілася, аднак, у апалагетаў не адразу. Было і ўзаемнае аспрэчванне, і жорсткая крытыка. Але ж перамагла прага да філасофскай рэфлексіі, метады якой даволі грунтоўна распрацаваны неаплатанізмам. Гэта прадвызначыла на многія стагоддзі моцны ўплыў неаплатанізму на еўрапейскую і блізкаўсходнюю філасофскую думку.

У якасці першаасновы існага Плоцін прызнаваў нейкае адзінае. Але ў адрозненне ад Платона ён вынес гэта адзінае за межы свету. Навацыя прыйшлася вельмі даспадобы хрысціянскім мысліцелям.

Цікавае тлумачэнне Плоціным адносінаў адзінага са светам. Знакаміты элін для гэтага карыстаецца паняццем эманацыі, якую разумее як выпраменьванне адзіным усяго астатняга быцця. Гэткім чынам ажыццяўляецца множанне рэчаіснасці. Працэс суправаджаецца дэградацыяй кожнага наступнага слоя існага.

Што датычыцца матэрыі, то яна ўяўляецца процілегласцю адзінага. Матэрыя ёсць цемра і зло. Паколькі матэрыя не самастойная, то і зло не роўнамагутнае дабру. Яно азначае толькі недахоп апошняга.

Зваротны рух ад мноства да адзінага, сцвярджаў Плоцін, гэта шлях далучэння да дабра. Найбольш рэльефна ён праяўляецца ва ўчынках чалавека. Найвышэйшым пунктам працэса далучэння да дабра з'яўляецца экстаз, калі душа нібы пакідае цела і набліжаецца да адзінага.

Усталяванне патрыстыкі суправаджалася рашучай пераацэнкай антычнай культуры. Адзін з першых апалагетаў Тацыян абвінавачваў элінаў у разрыве ведаў на часткі. Яму не спадабаўся духоўны плюралізм антычнай культуры. Ён папракаў язычаскіх філосафаў, быццам яны разважаюць, як сляпы з глухім. Тут добра бачна залежнасць Тацыяна ад дагматычнай зыходнай устаноўкі, якая не дапускае альтэрнатыўных тлумачэнняў рэчаіснасці.

Найболып вядомым крытыкам каштоўнасцяў антьгчнай культуры стаў лацінскамоўны хрысціянскі аўтар Цертуліян. Выдатны стыліст, які ўмеў цудоўна карыстацца парадоксамі, заўважыў і алісаў шэраг асаблівасцяў тагачаснай цывілізацыі і даў ім адпаведныя ацэнкі. Ягоныя трапныя і яскравыя меркаванні па асобных пытаннях выклікаюць цікавасць і сёння, калі сусветная супольнасць зноў апынулася на зломе гісторыі. У прыватнасці, уяўляюць пэўны інтарэс разважанні Цертуліяна наконт адчужэння чалавека ва ўмовах, калі ўсё больш важкімі становяцца вынікі мінулай дзейнасці, апрадмечанай у вонкавых прадуктах культуры. Так, ён зрабіў нечаканыя, многім незразумелыя япгчэ і па сённяшні дзень высновы, што цывілізацыя сапсавала і сказіла чалавека, задушыла натуральныя здольнасці людзей і насадзіла штучныя каштоўнасці.

Здзіўляе не толькі тонкае бачанне Цертуліянам заганаў цывілізацыі, але і ягоная бездапаможнасць у тэарэтычным вырашэнні праблемаў, што звязаны з перспектывай развіцця культуры. Выхад ён шукаў у спрапгчэнні жыцця і звароце грамадства ў натуральны стан.

Распачатая хрысціянствам палеміка з антычнай філасофскай думкай, алрача пераацэнкі каштоўнасцяў, мела і другі вынік асіміляцыю хрысціянствам шэрагу ідэяў папярэдняй філасофіі. Сказалася непераадольнае імкненне асвоіць і зберагчы станоўчыя моманты духоўнай культуры. Клімент і Арыген нават заяўляюць, што хрысціянства ўяўляе працяг і завяршэнне антычнай філасофіі. З'яўляюцца хрысціянскія ідэолагі з грунтоўнай філасофскай адукацыяй. Менавіта іх намаганнямі ажыццяўляецца рацыяналізацыя рэлігійнай свядомасці, у выніку чаго фармуецца прынцыпова новы спосаб філасофскага асэнсавання свету.

Разглядаемы працэс вельмі цікавы тым, што ён выражае сутыкненне дзвюх формаў грамадскай свядомасці, якія ўяўляюць розныя тыпы светаразумення. Дагматызм рэлігіі і філасофскі вольны пошук ісціны несумяшчальныя, як лёд і полымя, яны адносяцца да прынцыпова розных плыняў духоўнага быцця. Не дзіўна, што Клімент Александрыйскі, які высока цаніў філасофію, тым не менш адводзіў ёй толькі службовую ролю быць сродкам рацыянальнага ўсведамлення зафіксаваных у рэлігійных дагматах ідэяў. Інструментальнае разуменне прадвызначанасці філасофіі захаваецца на працягу ўсяго сярэднявечча і нават пяройдзе ў некаторыя сучасныя філасофскія школы. Бясспрэчна, яно прыкметна стрымлівала пошукі ісціны.

Іронія чалавечага быцця, аднак, у тым, што, здавалася б, зусім відавочнае раптам робіцца вельмі сумніўным. Філасофія ніколі не была і па сваёй прыродзе не можа быць надта паслухмянай выканаўцай чужых ёй прынцыпаў. Уласцівае ёй імкненне ўсё зразумець і растлумачыць спакваля размывала навязваемыя дагматычныя меркаванні. Тут не дапамаглі нават забароны іншадумства і рэпрэсіі супраць духоўных наватараў. Сярэднявечная філасофія паступова рыхтавала інтэлектуальны прарыў да новага бачання свету і новай формы сацыяльнага ўладкавання людзей.

Між тым падчас усталявання патрыстыкі сустэча двух плыняў светапогляду дала незвычайны плён у выглядзе тэацэнтрычнай філасофіі. Пачынае інтэнсіўна распрацоўвацца ідэя бога. Так, Афінагор параўноўвае свет з караблём, які рухаецца пад кіраўніцтвам умелага рулявога.

У пгматлікіх працах Арыгена Александрыйскага робіцца ўжо спроба прывесці ў сістэму заснаваныя на ідэі бога веды. Ён першым у хрысціянскай літаратуры выказаў думку аб нематэрыяльнасці і бясконцасці бога. Як адзінае самадастатковае быццё бог ёсць манада, а як абсалютна просты пачатак усяго ён жа з'яўляецца генадай (гр. ^епез нараджаючы). Пад уплывам неаплатонаўскага вучэння аб эманацыі Арыген лічыць богасына і богадуха асобнымі этапамі працэса выпраменьвання богаайца. Калі богайцец знаходзіцца паза межамі матэрыяльнага быцця, то Хрыстос належыць да гэтага свету і з'яўляецца Логасам, г.зн., разумнай сілай. Богсын ёсць водблеск богаайца, ён пасрэднік паміж адносным зямным існаваннем і абсалютным пазаматэрыяльным быццём. Трансцэндэнтны бог творыць свет праз свайго сына Хрыста. Працэс тварэння адвечны, як і сам бог. Кожны створаны свет абмежаваны ў прасторы і мае часовыя рубяжы.

Падчас усталявання патрыстыкі наглядаецца глыбокае расчараванне ў інтэлектуалізме антычнай культуры. Мінулыя заснаваныя на розуме філасафемы ўжо не заўсёды здольны стаць сродкам вырашэння жыццёвых калізіяў, што ўзнікаюць у варварызаваным грамадстве. Натуральна, у патрыстыцы ўсё болыпую вагу набірае іррацыяналізм.

Катэгорыя веры, якая адлюстроўвае пазарацыянальны шлях спасціжэння рэчаіснасці, становіцца адной з цэнтральных у хрысціянскай філасофіі. Цертуліян заўважае, здараецца, калі мудрасць свету выглядае бязглуздасцю пад націскам жыццёвых праблемаў, тады патрэбна развязваць складаныя вузлы ўзнікшых калізіяў іншым чынам: тое, што прызнавалася бязглуздасцю, павінна стаць мудрасцю. А для гэтага неабходна вера. Цертуліян падводзіць вынік падобным разважанням знакамітым афарызмам "Верую, таму што абсурдна". Ён правільна зразумеў, за тым, што часам падаецца нам абсурдным, можа хавацца вялікая і глыбокая тайна.

Палкі абаронца хрысціянства Тэафіл выстаўляе цікаўныя аргументы наконт веры наогул і рэлігійнай веры ў прыватнасці. Ён зазначае, што ўсякая справа і ўсякія веды пачынаюцца з веры. Ці атрымае земляроб ураджай, калі не даверыць зерне глебе? Хто адважыцца пераплыць мора без упэўненасці, што карабель вытрымае вандроўку? Які хворы здольны вылечыцца, калі спярша не паверыць урачу? Якой навукай можна авалодаць, не даверыўшыся настаўніку? Тым больш, пераконвае ён, неабходна верыць богу.

Першы грунтоўны аналіз суадносінаў паміж верай і ведамі ажыццявіў Клімент Александрыйскі. Ён паспяхова пазбягае распаўсюджаных у той час крайніх меркаванняў, выражаных у альтэрнатыве: альбо вера самадастатковая з'ява, што робіць непатрэбнымі ўсякія веды, альбо існуюць нейкія асобныя веды, якія выключаюць усялякую веру. Клімент сцвярджае аднолькавую неабходнасць таго і другога.

Веды, згодна з вучэннем Клімента, маюць вялікую каштоўнасць. Яны даюць нам разуменне рэчаў, раскрываюць суадносіны людзей з богам і светам. Але веды не існуюць апрача веры. Элементы веры заўсёды прысутнічаюць у ведах. Іх можна знайсці ў зыходных аксіёмах, у інтуітыўных меркаваннях, у навуковых дапушчэннях і г.д. Клімент перакананы, што існуе непарыўнае адзінства ведаў і веры. Вера без ведаў, як падмурак без будынка. Але ў яе ёсць свае перавагі. Вера накшталт згорнутых ведаў, якія мы атрымліваем як дар, і доказы тут залішнія. Акрамя таго, вера даступная ўсім, чаго не скажаш аб ведах.

Зразумела, даследаванне веры апалагетамі мела на мэце перадусім апраўданне рэлігійнага светапогляду. Без яе ўсе разважанні аб патойбочным свеце робяцца вельмі праблематычнымі. Важна, аднак, што ўпершыню было распачата вывучэнне пазарацыянальных формаў спасціжэння рэчаіснасці і выказаны глыбокія меркаванні адносна месца фенамена веры ў духоўнай культуры грамадства.

Такім чынам, на пачатку першага тысячагоддзя сфармавалася хрысціянская рэлігійная філасофія. Вызначальнымі фактарамі яе станаўлення аказаліся, папершае, наяўнасць у Рымскай імперыі, дзе адбываўся гэты працэс, развітай філасофскай традыцыі, і падругое, унутраная патрэба ўмацавання хрысціянскай ідэалогіі. Пачатковы этап сярэднявечнай філасофіі адзначаўся наступнымі акалічнасцямі:

пераацэнка каштоўнасцяў антычнага грамадства; стварэнне тэарэтычнага светапогляду, сэнсавым

цэнтрам якога з'яўляецца ідэя бога;

спроба распрацаваць праблему веры як неабходнага элемента культуры.

Створаны апалагетамі сінкрэтычны рэлігійнафіласофскі стыль мыслення будзе дамінаваць на працягу ўсяго сярэднявечча. Аб іх захаваецца памяць як аб першых мысліцелях, абараніўшых у выключна цяжкіх умовах сацыяльнакультурных пераменаў права філасофіі на існаванне.

5. Распрацоўка філасофскай парадыгмы

Пасля Нікейскага сабору фармуюцца класічныя ўзоры сярэднявечнай філасофіі. Менавіта на гэтым этапе патрыстыкі былі распрацаваныя тыя ідэі бога і свету, чалавека і грамадства, пазнання і веры, якія на шмат стагоддзяў вызначаць стыль еўрапейскага мыслення. Фармаванне сярэднявечнай філасофскай парадыгмы звязана найперш з творчасцю Аланаса Александрыйскага, Рыгора Назіанзіна, Рыгора Ніскага і Аўрэля Аўгусціна.

Асабліва каларытнай і маштабнай постаццю сярод распрацоўшчыкаў вызначальных ідэяў хрысціянскай філасофіі, безумоўна, з'яўляецца Аўгусцін. Нарадзіўся ён у г. Тагасце, што ў Паўночнай Афрыцы, у сям'і рымскага патрыцыя. Юнацкія гады Аўгусціна праходзілі ў бесклапотных вясёлых забавах. Ён навучаўся рыторыцы, а неўзабаве і сам стаў выкладчыкам красамоўства. Жыццёвы шлях Аўгусціна ўяўляе складаную духоўную эвалюцыю. Спачатку ён трымаецца язычаскіх поглядаў. Затым спрабуе знайсці ісціну ў маніхействе, але расчароўваецца і робіцца скептыкам. Імкненне да духоўнай трываласці абумовіла яго працяглае захапленне неаплатанізмам. Нарэшце, ужо ў сталым узросце, ён прымае хрысціянства і становіцца яго заўзятым прыхільнікам.

Аднак здабыткі духоўнага развіцця, атрыманыя на розных яго этапах, назаўсёды застануцца ў памяці Аўгусціна. Перапрацаваныя творчай думкай аўтара, яны ўзнаўляюцца на старонках "Споведзі", багата прадстаўлены ў іншых кнігах. Пераход на пазіцыі хрысціянскага светаразумення зусім не азначаў для Аўгусціна забыццё антычнай культуры: ён заўсёды быў яе вытанчаным цаніцелем.

Найвялікшай знаходкай Аўгусціна з'яўляецца ідэя развіцця. Яна невядомая антычным аўтарам. У гэтым хрысціянскі філосаф пайшоў значна далей сваіх язычаскіх палярэднікаў.

Бог і свет. Прадметам трывалага інтарэса Аўгусціна з'яўляецца быццё. Ён згодны з неаплатанізмам, што сапраўднае быццё павінна вызначацца нязменнасцю, саматоеснасцю і вечнасцю. Але калі ў Плоціна гэта адзінае, якое пануе над светам, то ў Аўгусціна гэта бог. Паколькі заўсёды роўнае сабе быццё абсалютна і нязменна, пастолькі яно існуе паза часам. Такое быццё ўяўляецца простым і непадзельным. Тут адсутнічае нешта магчымае, а прадстаўлена адно актуальнае, наяўнае.

Аўгусцін прымае погляд Арыстоцеля, згодна з якім матэрыя ўяўляе чыстую магчымасць. На гэтай падставе ён робіць выснову, што сапраўды існае ці бог нематэрыяльныя. Яно не толькі паза часам, але і паза прасторай. Тым самым забяспечваецца яго паўсюдная прысутнасць. Нематэрыяльнае быццё не можа быць аформленым. Па неабходнасці яно аказваецца "чыстай" формай. Будучы абсалютным быццём, бог выступае ў якасці субстанцыі, што служыць крыніцай і зыходнай прычынай усякага іншага адноснага быцця.

Зменлівыя рэчы карэнным чынам адрозніваюцца ад нязменнага быцця сваёй складанасцю. Аўгусцін прызнае іх таксама субстанцыямі, таму што яны з'яўляюцца суб'ектамі сваіх уласцівасцяў. Толькі іх субстанцыянальнасць ужо адносная.

Усе зменлівыя субстанцыі складаюцца з формы і матэрыі. Гэта датычыцца нават бесцялесных утварэнняў. Але матэрыя іх ужо духоўнага кшталту. Да бесцялесных утварэнняў Аўгусітітт адносіць душы. Унутраная форма забяспечвае адзінства рэчы і выражае ступень паўнаты бьшця апопшяй. Праз форму зменлівыя рэчы далучаюцца да нязменнага бьшдя.

Аўгусцін цалкам упэўнены ў аб'ектыўнасці прыроды. Характэрнай яе асаблівасцю філосаф лічыць існаванне ў часе. А~калі"так, то гэта не самадастатковае быццё. Свет павінен мець знешнюю вытворчую прычыну, якая знаходзіцца ў вечнай субстанцыі.

Як самадастатковая субстанцыя бог вьшлючаны з фатальнага кола пераменаў. Актам свабоднай волі ён творыць свет. I матэрыя, і форма ствараюцца ім з нічога. Вось чаму адбітак ніштожасці заўважаецца на ўсіх рэчах.

У боскай субстанцыі адвеку змяшчаюцца ідэі, што служаць узорамі рэчаў, якія ствараюцца. Аўгусцін трымаецца думкі, што ўсе рэчы і падзеі былі створаны богам йдрнзуў выглядзе нейкага насення, змешчанага ў матэрыю. Нібы цяжарная маці, матэрыя выношвае ў сабе зародышы будучых рэчаў. Кожная з'ява натуральным шляхам, калі настае адпаведны час, развіваецца з зерня і займае сваё месца ў свеце.

Вялікую цікавасць выклікала ў Аўгусціна пытанне аб узаемнай дапасаванасці прыродных з'яваў і мэтазгоднасці рэчаіснасці. У новы час яно прыцягне ўвагу знакамітага Лейбніца, і толькі сёння, ў век камп'ютарных тэхналогіяў, будзе асэнсавана яго сапраўды бяздонная глыбіня. Сам Аўгусцін вырашаў гэтае пытанне згодна з прынятай парадыгмай так: гарманічная сувязь таго, што адбываецца ў прыродзе, абумоўлена ўзаемнай адпаведнасцю боскіх ідэяў, на падставе якіх створаны свет. Пастаноўка хрысціянскім філосафам такой значнай праблемы, хоць і засталася далёка не вырашанай ім самім, з'яўляецца вялікай яго заслугай.

Аўгусцін заўважыў, што ўладкаваны пэўным чынам свет мае свой рытм існавання» лкому падпарадкоўваюцца рух планетаў, змена сезонных цыклаў, подых жывой істоты і г.д. Таму гармонія прыродных з'яваў выражаецца лікам і мерай. Усё гэта ён лічыў бачнымі праявамі часу.

Аўгусцін зусім інакш вырашае праблему часу, чым ягоныя папярэднікі. Ёц адмаўляецца ад панаваўшага ўяўлення аб цыклічнасці часу. Цыклічнае тлумачэнне гэтага фенамену нічога не дае для ўразумення гісторыі падзеяў. Рэальны

час незваротны, таму гісторыя ніколі поўнасцю не паўтараецца, яна мае лінейны характар. Гэта выдатнае адкрыццё стварыла неабходныя ўмовы для асэнсавання адкрытасці быцця, унікальнасці кожнай падзеі і невычарпальнай разнастайнасці свету, які бесперапынна аднаўляецца.

Чалавек і грамадства. Творчасць Аўгусціна сённяшняму чытачу цікавая тым, што ён не проста разважаў аб боге, космасе і гісторыі прыроды, філосаф настойліва спрабаваў зразумець лёсавызначальныя, або на сучаснай мове экзістэнцыяльныя, праблемы: сутнасць чалавека, сэнс жыцця, стан шчасця, роля сумлення, мэта гісторыі і г.д.

Аўгусцін падкрэслівае высокую годнасць чалавека, які падобны богу. Але чалавек істота супярэчлівая. Ужо яго паходжанне з нішто тоіць пагрозу псавання і смерці ён цягнецца да небыцця. Але гэта адна магчымасць смерці. Толькі грэхападзенне, зразумелае як ганарлівасць і адыход ад бога, робіць такую магчымасць рэальнай.

Чалавек складаецца з цела і душы. Створаная Богам, як і цела, душа бессмяротная. Яна павінна клапаціцца аб целе. Адзінства душы і цела надае чалавеку асобы статус у сусветнай іерархіі. Ён змяшчае ў сабе ўсе магчымасці астатняга свету: здольнасць адчуваць, рухацца, мысліць. Алрача таго, ён умее карыстацца прыродаю. Распрацоўка гэтай выдатнай думкі знойдзе працяг на мяжы мінулага і сучаснага стагоддзяў ў творчасці некаторых расійскіх філосафаў.

Аўгусцін бачыць, што жыццё людзей, іх справы прасякнуты мноствам рознанакіраваных пачуццяў любові і нянавісці, надзеі і расчаравання, віньі і збаўлення і г.д. Так ён сутыкаецца з фундаментальнай праблемай дабра і зла. У яе вырашэнні філосаф трымаецца антыманіхейскай пазіцыі. Зло не мае сваёй прычыны. Яно з'яўляецца там, дзе рэчы пазбаўлены паўнаты быцця. Абсалютнае зло гэта нішто. Што датычьпша маральнага зла, то ягоным пачаткам служыць недасканаласць чалавечага розуму і волі. Разбэшчанасць волі і няздольнасць розуму падпарадкаваць сабе скажоныя страсці вось шлях да злых учынкаў. Свабода волі адчыняе дзверы злу, але ж яна дазваляе і пазбегчы яго.

Аўгусцін уводзіць у філасофію паняцце любові, якую разумее як чалавечую праяву касмічнай сілы, што прыцягвае рэчы на іх натуральныя месцы. Нашы паводзіны абумоўлены тым, што мы любім. Як вядома, чалавека вылучаюць саваныя адносіны да таго, што яго вабіць, таму мы і адказваем за свае паводзіны. У выніку адбываецца дзіўная метамарфоза, і ўжо ад нас залежыць, каго любіць.

Страницы: 1, 2